«Վտարանդիությունը միշտ քաղաքական պատճառ ունի»
«Հայաստանի տարբեր ժամանակների նամեստնիկների հետ քաղաքական տարաձայնությունները դառնում են երկրից դուրս հայտնվելու պատճառ»,- ասում է Շվեդիայում բնակվող Վահե Ավետյանը, ով իրեն համարում է մեկը վտարանդի հայ գրողներից: «Ա1+»-ը որոշել է անդրադառնալ այս խնդրին' հեռվից զրուցելով վտարանդի գրողների հետ: Մեր առաջին զրուցակիցը հենց Վահե Ավետյանն է:
Ծննդով երեւանցի Վահե Ավետյանը Հայաստանից հեռացել է 18 տարի առաջ: Մի ուշագրավ փաստ. նա 1990-ին կամավորագրվել է Անկախության Բանակի շարքերը, մասնակցել մարտերի և հատուկ նշանակության գործողությունների։ Մասնակցել է Հայաստանի Հանրապետական կուսակցության հիմնադրմանը և ընտրվել կազմակերպության առաջին խորհրդի անդամ։ Կրել է կուսակցական համար 2-րդ քարտը։ Դադարեցրել է գործունեությունը բանակում ու կուսակցությունում 1992-ին ու բնակություն հաստատել Շվեդիայի թագավորությունում:
- Ո՞րն է հայ գրողի' Հայաստանից վտարվելու պատճառը:
-Այլախոհությունն առաջին պատճառն է: Երկրորդն այն է, որ հերիք չի խորհում են, դեռ խոսում ու գրում էլ են, չեն վաճառում հոգիները նամեստնիկներին, չեն վախենում, չեն կոտրվում: Մի հանգամանք էլ կա: Վտարանդի գրողները որպես կանոն ունեն հասարակական մեծ ոստայն: Այդ և յուրաքանչյուր գրողի դեպքում խիստ յուրօրինակ բազում այլ պատճառով նամեստնիկները նրանց ֆիզիկապես ոչնչացնել չեն կարողանում, ինչպես վարվել ու վարվում են բազում ուրիշների հետ, ուստի նախընտրում են պարզապես աքսորել:
Ոմանք իրենք են խուսափում հետապնդումից, հեռանում եմ: Վտարանդիների ստեղծած գրականությունը չի տարբեր միայն, այլ նաև անցյալն ու կենսափորձը: Վտարանդիների միությունը քաղաքական միասնական որևէ ուղղվածություն չունի: Մարդու իրավունքն է ընդհանրականը վտարանդի գրողների միջև:
- Ձեզ վտարեցի՞ն, թե՞ նախընտրեցիք հեռանալ:
-Սա մի քանի հասարակ բառերի դասավորումով կառուցված բարդագույն հարց է: Ըստ իս' ոչ ոք ոչ մի երկրից չի հեռանում իր կամքով: Այո, տեղից վեր կենալն ու քայլելը երկրից դուրս գուցե սեփական կամքով է անում, երբ վեր է կենում ու քայլում է դուրս, բայց բոլոր այն հանգամանքները, որ ստիպել են մարդուն դիմել դրան, պարտադրված են շուրջ բոլորն եղած հասարակությամբ: Մարդը սեփական տունը լքում է միայն պարտադրաբար: Ընդհանրացումն անում եմ' ասելու համար, որ իմ երկրից հեռանալու անձնական դեպքը տարբեր չէ իր տրամաբանությամբ մնացյալ հեռացածներից, որովհետև բոլորն են վտարանդի, անկախ նրանից' գիտակցում են դա, թե ոչ: Մարդու իրավունքի խախտման դեպքերի մեծ մասն ընդհանրապես տեղ են ունենում այն պատճառով, որ նա ում իրավունքը խախտվում է, տեղյակ չէ իր իրավունքից:
Իմ հեռանալու մասին պրոտոկոլային պատասխանը կլինի այսպիսին երևի.
Հեռացել եմ հիմնականում երեք պատճառով.
1. ՊՏՍ-պոստտրավմատիկ սինդրոմ
2. Մահվան անդադար սպասում, երկու մահափորձ' վերջին 6 ամսում
3. Աշոտ Նավասարդյանի հորդորն ու հանձնարարականները:
-Այդ պատճառներից ո՞րն էր գլխավորը:
-1992-ին Անկախության Բանակի հրամանատար էի, ՀՀԿ խորհրդի անդամ: Այսօր կարդացողն այս անունները կապելու է բազազ Արտեմի ու զեխ գեներալի պատկերի հետ հարկավ, երբ իրականում 92-ին իմ ու բազում ուրիշ վետերանների դեպքում անխուսափելիորեն նշանակում էր ՊՏՍ - պոստտրավմատիկ սինդրոմ:
Միայն սրա մասին մի քանի գրքով հազիվ հնարավոր լինի ավարտուն պատկեր ունենալ: Ասեմ միայն, որ ամերիկյան յուրաքանչյուր զինվորական, ամեն կոմբատ գործողությունից հետո ուղարկվում է տուն' մի քանի ամիս հոգեբանների ու այլ մասնագետների հսկողությամբ կազդուրման ու վերականգնման, և անգամ միլիարդավոր դոլարների այդ ներդրումից հետո վետերանների կեսից ավելին գործազուրկ են' որպես հետևանք' անտուն, հարբեցող, թմրամոլ, մասնակից ամեն տեսակի ու մակարդակի կազմակերպված քրեական գործունեության: Ապատիկ են մարդկային կյանքի մնացյալ ոլորտների նկատմամբ:
Ես այն ժամանակ չգիտեի' ՊՏՍ-ն ինչ է, բայց հիշում եմ, որ հեռանալուց առաջ սպառվել էի ֆիզիկապես ու բարոյապես ու հազիվ էի կարողանում ինձ զսպել, որ մարդ չսպանեմ: Սրան ավելացած երկու մահափորձ վերապրեցի վերջին կես տարվա ընթացքում: Շուրջ բոլորս մեկը մյուսի հետևից սկսեցին սպանվել հրամանատարները' ամենազարմանահրաշ հանգամանքներում: Ես դրա մասին լսում էի ամեն օր, եփվում դրա մեջ, որովհետև բոլորս սերտ կապված էինք գլխավոր շտաբով, ռազմի տրամաբանությամբ ու անհրաժեշտությամբ: Խոսեցի մեկ-երկու անգամ մյուս հրամանատարների, քաղաքական գործընկերներիս հետ, փորձեցի տրամաբանական կապ տեսնել, ցինիկորեն քմծիծաղեցին, բացատրեցին անհանգստություններս գերհոգնածությամբ, առաջարկեցին հանգստանալ, զվարճանալ ինչ-որ ժամանակ, իսկ այդ ընթացքում կրակեցին վրաս երկրորդ անգամ: Դա էլ բացատրեցին նրանով, որ Երևանում ամեն տեղ կրակում են, պատահական գնդակ ում էլ ասես կարող է կպչել: Իմ ունեցած բոլոր հնարավորությունները (այն տարիներին սակավ չէին)' պարզելու, թե որտեղից կարող եմ հարված ստանալ, անցան ապարդյուն:
Հեռացա, որովհետև չուզեցի սպասել ու տեսնել ընկերներս են ճիշտ, թե ես: Ասեմ, որ այդ ընկերներիս մեծ մասին հետագայում սպանեցին մեկը մյուսի հետևից: Նրանցից այսօր մի քանիսը կան միայն, բայց դրա մասին կարող եմ խոսել միայն իրական անկախ Հայքի, իրական ազգային անվտանգության խորհրդի նիստում:
Երրորդ շատ կարևոր հանգամանքն այն էր, որ Աշոտ Նավասարդյանը, որը բացի ընկերս լինելուց, նաև գերագույն հրամանատարն էր Անկախության Բանակի և ՀՀԿ-ի նախագահը, որի խորհրդի անդամ էի, 92-ի սկզբին մասնավոր զրույցում տեղեկացրեց, որ երկրում բոլորին առել են «կալպակի» տակ, այդ թվում' հանրապետականներին, ու դրա վերաբերյալ տվեց ինձ հանձնարարականներ, որոնց հետ նույնպես կապված է արտասահմանում հայտնվելս: Սրա մասին էլ հրապարակավ մանրամասն խոսելուց առաջ հարկ է հաշվետվություն ներկայացնել անվտանգության խորհրդին: Կգա դրա ժամանակը: Ավելացնեմ միայն այն, որ հանձնարարականները կատարված են ու պտուղ են տալիս: Արժե անշուշտ հիշատակել այստեղ, որ Աշոտ Նավասարդյանը որպես պետականաստեղծ ռազմավար, դեռ ուսումնասիրված չէ: Նրա անունը չարաշահվել է միայն պատեհապաշտ ստահակների զեխ կյանքն արդարացնելու համար:
Սրանք ծավալուն հարցեր են, կարիք ունեն բազում էջի, վերլուծության: Այս ամենի մասին դեռ կխոսենք հոդվածներով, գրքերով, ելույթներով, դասախոսություններով, հարցազրույցներով ու ասուլիսներով հարկավ, ասեմ միայն ընդհանրացում որպես, որ 92- ից ԿԳԲ-ն ետ է գրավել երկիրն ու սկսել անխնա արմատախիլ անել բոլոր ծանոթ ու ապագայում հնարավոր աճելիք անկախականներին:
-Խնդի՞րը ՀՀՇ-ն էր, թե՞ ՀՀԿ-ն:
-Մեր հանգամանքում նշանակություն չունի ՀՀՇ, թե ՀՀԿ: Բոլոր կազմակերպություններում ներթափանցած ու ղեկավարող ԿԳԲ-ն նշանակություն ունի, ուրիշ ոչ մի բան:
Նրանց վերաբերյալ արխիվները հեռացվել են արդեն Հայաստանից, որպեսզի երբևէ չբացահայտենք մեջներս և արմատախիլ անենք:
Նրանք չեն մտածել այն մասին, որ գալու է ժամանակ, որ արխիվների կարիքն այլևս չենք ունենալու: Պարզապես առանց դաժանությունների թոշակի ենք ուղարկելու երեք սերնդի հանրապետական ու տեղական բոլոր իշխանավորներին ու դրանով իսկ 100 տոկոսով ազատվենք չեկիստներից ու բոլշևիկներից:
-Դուք իբրեւ ՀՀԿ հիմնադիրներից մեկը, այսօր, երբ ՀՀ-ում իշխանությունը հիմնականում ՀՀԿ-ականների ձեռքում է, չե՞ք կարող վերադառնալ Հայաստան:
-Հենց այդ պատճառով չեմ կարող վերադառնալ: Կբանտարկեն ինձ անմիջապես, ինձ կմոռանան մի տասնյակ տարի անգամ ամենակատաղի իրավապաշտպաններն ու ընդդիմադիր առաջնորդները, ինչպես սեփական շարքերից արմատախիլ արված հարգարժան պարոն Մուրադ Բոջոլյանին մոռացան օրինակ:
Ներկայիս հանրապետականները ոչ մի կապ չունեն իմ հանրապետականների հետ, բացառությամբ մի քանի հոգու, որոնց կուսակցության շարքերում մնալը վստահաբար կապված է եղել բարոյական զոհողությունների հետ:
Մի օր առիթ կլինի նայելու նրանց աչքերին:
- Ինչո՞ւ են այս գրողները վտանգավոր:
- Որովհետև կարդացվում են բոլորից շատ, ինչն իր հերթին նշանակում է որ կարող են հասարակություն ուղղորդել և անգամ առաջնորդել, իսկ նամեստնիկները ցանկանում են հասարակության մեջ խոսող (գրող, լրագրող) նշանակել ագիտացիայի ու պրոպագանդայի բաժնին հլու հնազանդներին:
Վտարանդի գրողներից ոչ ոք չի թաքցրել երբևէ, որ նամեստնիկներին պետք է ձերբակալել և ուղարկել դատարաններ: Նամեստնիկները վտարանդիներին համարում են' բավարար ունակ հեղաշրջում իրականացնելու կամ նշանակալից մասնակցություն ունենալու համար, այդ պատճառով հեռացնում են: Նույն այդ պատճառով վտարանդիների խնդիրը հանրությունից թաքցնում են բանսարկու լռությամբ, նամեստնիկների նշանակած ու կերակրած լրագրողները, իրավապաշտպանները, քաղաքական-հասարակական գործիչները, գրողները և գրանտակեր այլ ակտիվիստներ:
-Երբ կա ինտերնետ եւ հնարավոր է ասելիքը տեղ հասցնել, ինչո՞ւ թույլ չեն տալիս հայրենիք վերադառնալ:
-Ինտերնետով հնարավոր չէ հեղափոխություն անել: Պետք է ներկա լինես մարդկանց մեջ, ում հետ խոսում ես: Հեղափոխություն ասելով' նկատի չունեմ նամեստնիկների ձերբակալումն ու ազնիվ ընտրություն անելը միայն: Դա սկիզբն է և ամենահեշտը: Դրա փորձն ունենք 1988-ից: Դժվարը հոգևոր ու մտավոր հեղափոխությունն է, համեմատաբար երկար ժամանակ պահանջող ու հնարավոր չէ այն իրականացնել ինտերնետով' առանց սեփական երկրում ու ժողովրդի մեջ կենդանի ներկայության: Այդ ընթացքում, երբ վտարված են գրողները, որպես այդպիսիք նշանակվում են ագիտացիայի ու պրոպագանդայի կուրատորներն ու ճաշակ են մշակում աճող սերնդի մոտ' օգտվելով վտարանդիների բացակայությունից: Այդ կուրատորները վերացական մարդիկ չեն, այլ մեզանում գործող լրագրողները, գրողները, քաղաքական-հասարակական գործիչները, մարդու իրավունքի պաշտպաններն ու տարատեսակ ակտիվիստները: Նրանք, ովքեր տարիներ շարունակ տեղեկացված են եղել համաքաղաքացիների քաղաքական աքսորի մասին, բայց կազմակերպված ու դավադրաբար լռել են: Սա վերաբերում է նաև Սփյուռքում գործող բոլոր կազմակերպություններին, լրատվական միջոցներին ու պարբերականներին:
-Ինչպե՞ս են պայքարում վտարանդի գրողները:
-Գրելով հիմնականում, բայց վստահեցնում եմ, որ առաջին իսկ առիթով կնետեմ Մոլոտովի կոկտեյլն անձամբ, առանց վարանելու ակնթարթ անգամ:
Վտարանդի գրողներն ապրում են տարբեր երկրներում, գործուն են տեղի միջավայրերում, ու նրանց զբաղմունքը գրելուց զատ սաստիկ տարատեսակ է, բայց դրանից հարստանում է անչափ ընդհանրականն ու համատեղ գործունեության դաշտը:
-Ինչպիսի՞ կարգավիճակով են վտարանդիները ապրում օտար ափերում:
-Կարգավիճակ ասելով' եթե նկատի ունեք վտարանդիների ներկա երկրներում ապրելու իրավաբանական հիմնավորումը, կասեմ որ բոլորը քաղաքացիներ են: Սա անչափ կարևոր է մեկ անգամ շեշտել, որպեսզի հայրենաբնակները դադարեն ակնարկել, որ ամբողջ աղմուկն արվում է նրա համար, որ մնան արտասահմանում:
Ոչ, սիրելիներս. ամբողջ աղմուկն արվում է նրա համար, որ վտարանդիները դեմ են եղել երկրից հեռանալուն, և դեմ են հիմա: Նրա մասին է աղմուկը, սիրելիներս, որ վտարանդիներն ուզում են իրենց ներկայիս երկրները թողնել ու վերադառնալ հայրենիք' իրենց լիարժեք իրավունքով և ազատությամբ' մշակութային, հասարակական, քաղաքական կյանքում սեփական տեղերը գրավելու:
-Հայ գրողների դեպքում' սա խորհրդային տարիներից մնացած երեւո՞ւյթ է, թե զուտ Հայաստանի երրորդ Հանրապետությանը բնորոշ:
-Հայ գրողը բոլոր ժամանակներում վտարանդի է հայերի մեջ:
-Վտարանդի գրողների գրքերը ինչպես են հասնում հայաստանցի ընթերցողին:
- Չեն հասնում:
-Քաղհալածյալ եւ վտարանդի հասկացություններն ինչո՞վ են նման եւ ինչո՞վ տարբեր:
-Գրողի վտարանդիությունը միշտ քաղաքական պատճառ ունի: Միշտ:
Զրուցեց Կարինե Ասատրյանը
